Pytania i odpowiedzi

• Gdzie stosowano ten dokument i kto go sporządził?

  Podczas wyzwalania obozów koncentracyjnych alianci zastali na ponad ćwierć miliona wyczerpanych więźniów. Musiano im zapewnić żywność i leki. Poza tym, trzeba było utworzyć struktury umożliwiające im powrót do ojczyzny lub emigrację do innego kraju. Military Government of Germany, najwyższy amerykański organ wojskowy, wprowadził istotny obowiązek formalny, poprzedzający zwolnienie więźniów: wszyscy więźniowie wyzwoleni przez wojska amerykańskie z obozów koncentracyjnych musieli wypełnić formularz osobowy więźnia. Ponieważ większość podobozów już zamknięto, wyzwoleni więźniowie otrzymywali formularze w obozach głównych. Formularze były rozdawane przez narodowe komitety obozowe, które więźniowie sami oficjalnie tworzyli zaraz po wyzwoleniu. Formularze musiały być wypełnione po angielsku, dlatego więźniowie często pomagali sobie nawzajem przy ich tłumaczeniu. Na podstawie tych formularzy, komisja wojskowa (ang. Board of Review lub Committee) decydowała, czy wyzwoleni więźniowie powinni zostać oficjalnie zwolnieni, czy mają pozostać w areszcie. Głównym celem władz amerykańskich było bowiem odnalezienie zbrodniarzy wojennych oraz zidentyfikowanie więźniów z przeszłością narodowosocjalistyczną. Mieli oni zostać przeniesieni do zwykłych więzień lub obozów dla jeńców wojennych.

• Kiedy używano tego dokumentu?

  Formularze osobowe więźniów zostały wydrukowane w kwietniu 1945 roku w Paryżu. Dzięki czemu można je było zwykle rozdawać zaraz po wyzwoleniu obozów koncentracyjnych. Dla przykładu, do KL Dachau pierwsze formularze trafiły już 2 maja 1945 roku i codziennie wypełniano ich ok. 400 sztuk. Jeden z pierwszych formularzy z KL Buchenwald został wypełniony 16 kwietnia 1945 roku, czyli już pięć dni po wejściu wojsk amerykańskich do obozu. Jednak ciągle brakowało formularzy i trzeba było czekać na dosłanie nowych egzemplarzy. Wyzwoleni więźniowie musieli się uzbroić w cierpliwość. Hans Carls, duchowny internowany w KL Dachau, wspomina: „Wśród więźniów panowała duża nerwowość, ponieważ obiecano im, że zostaną zwolnieni i to w bardzo szybkim czasie. Wielu wierzyło, że wyjdą na wolność w ciągu kliku najbliższych dni. Amerykanie się jednak nie spieszyli. Po kilku dniach poszczególne komitety [narodowe] rozdzieliły formularze osobowe wśród swoich członków. Formularze trzeba było wypełnić w języku angielskim. Oznaczało to naturalnie, że sprawy się przeciągały, ponieważ brakowało tłumaczy”. (Hans Carls, Dachau. Dokumente zur Zeitgeschichte II. Köln 1946, s. 209f.) Aby spełnić wymogi, formularze należało wypełnić na maszynie do pisania, co prowadziło do dalszych opóźnień.

  Śledząc daty podane przez więźniów z KL Buchenwald na formularzach osobowych, dowiadujemy się, że większość z nich została wypełniona w ostatnim tygodniu kwietnia. Komisje, które na podstawie formularzy podejmowały oficjalne decyzje o zwolnieniu, obradowały w maju i czerwcu 1945 roku. Zwalnianie więźniów w poszczególnych obozach trwało różnie: w KL Flossenbürgu zakończono tzw. screening, zanim zakończyła się kwarantanna. W KL Buchenwaldzie Amerykanie zakończyli obrady (Board Sessions) 25 czerwca 1945 roku. Do tego czasu zadecydowano o zwolnieniu 3781 osób różnych narodowości. W KL Dachau dla wielu więźniów zaprzestano wypełniania formularzy 12 maja 1945 roku. Tylko wyzwoleni Niemcy i Austriacy mieli je nadal wypełniać.

• Do czego służył ten dokument?

  Opisy przeżyć związanych z obozami koncentracyjnymi, a także książki historyczne kończą się zwykle stwierdzeniem, że obozy zostały wyzwolone. Jednakże w większości przypadków przybycie wojsk alianckich nie oznaczało, że byli więźniowie od razu opuszczali obozy. Początkowo zakazano opuszczania obozu i wprowadzono kwarantannę, aby nie rozprzestrzeniać chorób takich jak tyfus. Niektórzy więźniowie wracali jednak na własną rękę do swoich rodzinnych miast. Inni zostawali w obozach, ponieważ potrzebowali pomocy, nie wiedzieli, dokąd pójść, albo byli zbyt chorzy lub zbyt słabi.

  Organizacją życia codziennego więźniów w tym przejściowym okresie, zajmowały się Międzynar-odowe Komitety Obozowe. Komitety tworzyły się w obozach często jeszcze przed wyzwoleniem i składały się z przedstawicieli wszystkich narodowości. Ustalały one na przykład pracę w kuchni lub w szpitalu obozowym, ponadto przeprowadzały codzienne apele i karały więźniów, którzy kolaborowali z Niemcami. Były one również odpowiedzialne za rozdzielanie formularzy więźniom, przy czym wykorzystywały ten sam formularz dla wszystkich narodowości i kategorii więźniów.

  Uwolnieni więźniowie wypełniali formularze korzystając z pomocy innych współwięźniów, którzy pracowali jako tłumacze. Następnie formularze oddawano do komisji (ang. Board of Review). W piśmie od Starszego Obozu z KL Dachau z 1 maja 1945 roku czytamy: „Sumienne i kompletne, wykluczające wszelkie wątpliwości, wypełnienie formularza osobowego więźnia jest nieodzownym warunkiem przyspieszenia całego procesu i tym samym zwolnienia z obozu koncentracyjnego w Dachau. Kto nie wypełni formularza osobowego, nie zostanie zwolniony. […] Tylko ci więźniowie, którzy na podstawie formularza mają prawidłowo wystawiony dokument zwolnienia, będą się mogli swobodnie poruszać poza obszarem obozu. Kto nie będzie posiadał tych dokumentów, zostanie natychmiast aresztowany i odesłany z powrotem”.

  W „Formularzu osobowym więźnia obozu koncentracyjnego” (ang. Concentration Camp Inmates Questionnaire) – oprócz danych osobowych i informacji dotyczących okresu aresztowania – pytano o konkretne powody, które uniemożliwiłyby oficjalne zwolnienie lub które pociągnęłyby za sobą dodatkowe śledztwo. Jednym z takich powodów było na przykład członkostwo w NSDAP lub w jednej z jego organizacji, jak na przykład SS.

  Na końcu formularza zapisywano decyzję komisji oraz nazwiska członków zarządu ze stopniem wojskowym. Po zakończeniu obrad komisji wystawiano „Nakaz sądowy dla więźnia” (ang. Order For Disposal Of Inmates). Istniały trzy możliwości: więzień mógł zostać zwolniony, przeniesiony do innego więzienia lub osadzony w obozie dla jeńców wojennych. Z tego co wiadomo, Amerykanie zwolnili zdecydowaną większość więźniów. Dotyczyło to także tych więźniów, których narodowi socjaliści aresztowali jako kryminalistów lub homoseksualistów – czyli za czyny prawne, które były oficjalnie uznawane za przestępstwa również po wojnie.

• Ile jest dostępnych tego typu dokumentów?

  Zarządzono, że wszyscy więźniowie wyzwoleni przez Amerykanów mają obowiązek wypełnić formularz osobowy. Dokładna liczba wypełnionych formularzy nie jest dziś znana. Spis z 1954 roku informuje jednak o ok. 15 000 egzemplarzy z obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie, gdzie alianci podczas wyzwolenia zastali ok. 20 000 więźniów. Jeżeli formularze osobowe trafiły do Arolsen Archives, to dla danej osoby prawie zawsze dostępny jest zarówno formularz osobowy, jak i nakaz sądowy. Chociaż istnieją dowody na to, że także w KL Flossenbürgu rozdzielono formularze, to w Arolsen Archives nie znajduje się dziś żaden z nich.

  Te, jakże szczegółowe formularze były wydawane tylko w punktach amerykańskich. Brytyjscy i sowieccy alianci ustalali zwolnienia z obozu bez tego dokumentu. Poza tym, armia sowiecka trafiała podczas wojny na opuszczone już w dużej mierze obozy. Strażnicy niemieccy „ewakuowali” więźniów na Zachód. Te, tak zwane, marsze śmierci doprowadziły do tego, że w obozach prawie nie było prawie żadnych więźniów, którymi musieliby się zająć sowieccy wyzwoliciele. W obozie koncentracyjnym w Stutthofie żołnierze trafili na zaledwie 300 więźniów, których tam pozostawiono. Dlatego na przykład w Polsce, zamiast formularza utworzono w Toruniu Centralne Biuro, w którym mieli się meldować więźniowie powracający z obozów koncentracyjnych.

• Na co należy zwrócić uwagę w przypadku tego dokumentu?

  Formularze były wypełniane w czasie, w którym panowała duża niepewność i zamieszanie. Więzień z Dachau, Hans Carls, wspomina: „Formularz sprawiał niektórym spore problemy, ponieważ nie chcieli podawać wszystkich informacji ze swojego życia. Obawiali się, że te informacje mogłyby postawić pod znakiem zapytania ich zwolnienie. W szczególności byli to więźniowie z PSV [PSV=Polizeiliche Sicherheitsverwahrung – więźniowie aresztowani prewencyjnie, umieszczeni w obozie koncentracyjnym], którzy obawiali się o swoje zwolnienie” (Hans Carls: Dachau. Dokumente zur Zeitgeschichte II. Köln 1946, s. 209f.). Z tego względu, informacje z formularzy mogą się różnić od tych podanych w innych dokumentach z okresu pobytu w obozie. Z obawy przed tym, że nie zostaną zwolnieni, więźniowie podawali częściowo nieprawidłowe informacje, pomijali ważne punkty lub wybierali sformułowania, które z ich punktu widzenia zwiększały prawdopodobieństwo szybszego zwolnienia.

  Jeśli na przykład porównamy formularz Josefa Jenei z formularzem osobowym więźnia, który został wypełniony po jego przybyciu do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie, to zauważamy dwie istotne różnice: Jenei zmienił informacje dotyczące narodowości i zawodu. Zamiast narodowości węgierskiej podał rumuńską, a jako zawód – dziennikarz, podczas gdy wcześniejsze dane mówiły, że jest malarzem i rysownikiem. W tym przypadku istotna jest sytuacja, w której dokumenty powstały: w obozie koncentracyjnym bardziej potrzebni byli kreślarze niż dziennikarze, z kolei po wojnie istniało większe zapotrzebowanie na dziennikarzy. Jeżeli porówna się większą liczbę formularzy z jednego obozu, można zauważyć, że odpowiedzi bywają takie same, zależnie od tego, kto był tłumaczem. Mimo tych wszystkich zastrzeżeń formularze stanowią szczególne źródło informacji. Po raz pierwszy oswobodzeni więźniowie mieli okazję do opisania samych siebie i swoich przeżyć.

  Jeśli mają Państwo dodatkowe informacje na temat tego lub innego dokumentu zaprezentowanego w e-Guide, będziemy bardzo wdzięczni za wszelkie uwagi skierowane na adres eguide@arolsen-archives.org. Regularnie uzupełniamy opisy dokumentów, a najlepsze efekty uzyskujemy łącząc naszą wiedzę.