Pytania i odpowiedzi

• Gdzie stosowano ten dokument i kto go sporządził?

  Od 1942 roku w niemickim przemyśle zbrojeniowym i w innych gałęziach gospodarki brakowało setek tysięcy pracowników. Dlatego – oprócz milionów robotników przymusowych– tę pracę mieli wykonywać również więźniowie obozów koncentracyjnych. Od 1942 roku za centralne planowanie przydziału pracy więźniom obozów koncentracyjnych odpowiedzialny był Urząd D II Głównego Urzędu Gospodarki i Administracji (WVHA) w Oranienburgu. Na początku 1944 roku ówczesny urząd nadzorujący obozy koncentracyjne zdecydował o wprowadzeniu kartoteki, sporządzonej w systemie Holleritha, która miała stanowić centralny rejestr wszystkich zdolnych do pracy więźniów z obozów koncentracyjnych. SS sięgnęła tym samym po znaną technikę dziurkowanych kart Holleritha, których od lat 30 ubiegłego wieku używano w wielu niemieckich instytucjach, głównie w celu przyspieszenia procesów administracyjnych związanych z wszelkiego rodzaju statystykami. Do odczytu tego rodzaju kart używano specjalnych urządzeń. Maszyny Holleritha na karty dziurkowane potrafiły szybko analizować dane i tworzyć zestawienia, można zatem rzec, że były one poprzedniczkami dzisiejszych komputerów.

  Podstawę kartoteki Holleritha w WVHA stanowiły karty dziurkowane (karty Holleritha). Wypełniano je w specjalnie do tego celu utworzonych działach ewidencji w systemie Holleritha, które od przełomu lipca i sierpnia 1944 roku funkcjonowały jako komanda robocze w głównych obozach koncentracyjnych. W grudniu 1944 roku, w ramach tych czynności, kierownikowi obozowego biura ds. zatrudnień w KL Buchenwald podlegało na przykład 37 więźniów funkcyjnych. Po wypełnieniu kart dziurkowanych (kart Holleritha) musieli oni prowadzić głównie wiele dodatkowych imiennych list więźniów: listę meldunków o przydziałach do pracy, listy odejść, listy przeniesień lub listy zmian. W celu aktualizacji kartoteki Holleritha przekazywano te meldunki najpierw codziennie, a od listopada 1944 roku co dwa tygodnie do „Maschinelles Zentralinstitut für optimale Menschenerfassung und Auswertung” (kurz: Zentralinstitut) (Mechaniczny Centralny Instytut ds. Optymalnej Rejestracji Osób i Analizy (w skrócie: Centralny Instytut) w Berlinie. Urząd ten, podporządkowany bezpośrednio Himmlerowi, na zlecenie WVHA przyznawał kody liczbowe do tych danych i przeprowadzał aktualizację na kartach dziurkowanych.

• Kiedy używano tego dokumentu?

  Karty dziurkowane (karty Holleritha) tworzono od przełomu lipca i sierpnia 1944 roku. W lipcu został utworzony pierwszy dział ewidencji w systemie Holleritha w Sachsenhausen, w większości pozostałych obozów te wydziały utworzono w sierpniu; jako ostatni podjął działalność wydział w Bergen-Belsen w grudniu 1944 roku. Ciągłe przenoszenie więźniów między obozem głównym i jego podobozami oraz wysoka śmiertelność wynikająca ze złych warunków pracy i życia, wymagały bardzo intensywnej komunikacji między działami ewidencji w systemie Holleritha w obozach koncentracyjnych, podobozach a Centralnym Instytutem. Z tego względu prowadzenie zawsze aktualnej kartoteki było prawie niemożliwe i kartoteka Holleritha nigdy nie została wprowadzona kompletnie do użytku. Ostatnie karty – z nielicznymi wyjątkami – zostały sporządzone w lutym 1945 roku. Jednak już w grudniu 1944 roku zdarzało się, że nowo przybyli więźniowie nie byli w ogóle ujmowani w tej kartotece. Karl Sommer, kierownik Urzędu D II w Wirtschafts-Verwaltungshauptamt WVHA (Głównym Urzędzie Gospodarki i Administracji), tym samym odpowiedzialny za przydział do pracy więźniów obozów koncentracyjnych, w listopadzie 1946 roku, jako oskarżony w procesach norymberskich, podał dwa kolejne powody dlaczego ta kartoteka nigdy nie znalazła praktycznego zastosowania: po pierwsze kartoteka miała powstać zbyt późno, a poza tym, nie wszystkie obozy koncentracyjne miały być włączone w jej tworzenie.

• Do czego służył ten dokument?

  Żeby lepiej wykorzystać więźniów obozów koncentracyjnych w gospodarce wojennej, najpierw w obozach koncentracyjnych przenoszono na karty dziurkowane (karty Holleritha) dane znajdujące się na kartach personalnych więźniów. Odbywało się to ręcznie, na maszynach do pisania, a niekiedy też za pomocą pieczątek. Działanie to można rozpoznać na kartach personalnych więźniów po pieczątce „Zarejestrowano w systemie Holleritha”. Później przybyłym więźniom, którzy jeszcze nie zostali zarejestrowani, zakładano podczas wstępnej rejestracji karty dziurkowane (karty Holleritha). Na kartach dziurkowanych (kartach Holleritha) odnotowywano tylko te dane, które były istotne z punktu widzenia biura ds. zatrudnień, czyli wiek, narodowość, wykształcenie i doświadczenie zawodowe oraz obóz lub komando zewnętrzne, w którym w danej chwili znajdował się więzień. Do identyfikacji więźniów służył jedynie numer więźniarski, nazwiska więźniów nie były odnotowywane.

  Działy ewidencji w systemie Holleritha, działające w obozach koncentracyjnych, przekazywały te karty do Centralnego Instytutu w Berlinie, którego pracownicy je szyfrowali: Każdej informacji była przypisana odpowiednia liczba, a liczby te wytłaczano potem na dziurkowanych kartach. Każda liczba, umieszczona w jednej z 80 kolumn, oznaczała zatem jedną informację na temat więźnia: jeśli w kolumnie 6 wytłoczony był otwór 2, to więźniem była kobieta; jeśli w kolumnie 7 brakowało otworu 1, to więzień był stanu wolnego. Obozom koncentracyjnym były także przyporządkowane liczby, od 01 dla Auschwitz po 12 dla Stutthofu. Dzięki temu na wszystkie późniejsze pytania, łatwo byłoby uzyskać dokładne odpowiedzi, bo maszyna mogłaby sortować te karty, opierając się na odpowiednich oznaczeniach.

• Ile jest dostępnych tego typu dokumentów?

  Mniej więcej od okresu lipca i sierpnia 1944 do lutego 1945 roku funkcyjni więźniowie stworzyli setki tysięcy kart dziurkowanych (kart Holleritha). Ponieważ były one przechowywane w Centralnym Instytucie w Berlinie, to po wojnie nie przeniesiono ich do ITS bezpośrednio z obozów koncentracyjnych. Zamiast tego, przednią stronę kart, których nie zniszczono podczas wojny, kopiowano później w innych archiwach. Kopie znajdujące się w Arolsen Archives pochodzą głównie od Polskiego Czerwonego Krzyża i od Archiwum Federalnego Niemiec. Wprawdzie nie ma wśród nich niemal żadnych oryginałów, za to jest ponad 150 000 kserokopii. „Bezimienne karty więźniów”, jak określano je przez długi czas w ITS, można przeszukiwać po dacie urodzenia i po zapisanych na nich numerach więźniarskich. Dzisiaj są uporządkowane według obozów – z pojedynczymi wyjątkami, w przypadku, kiedy zostały dołączone do kopert z indywidualnymi dokumentami danego więźnia. W Arolsen Archives znajdują się karty więźniów z obozów koncentracyjnych Bergen-Belsen, Buchenwald, Dachau, Flossenbürg, Groß-Rosen, Mauthausen, Natzweiler, Neuengamme, Ravensbrück, Sachsenhausen i Stutthof.

• Na co należy zwrócić uwagę w przypadku tego dokumentu?

  Niełatwo jest korzystać z tych kart podczas prowadzonych badań lub poszukiwań, ponieważ nie ma na nich nazwisk. Jeśli jednak znany jest numer więźniarski albo data urodzenia poszukiwanej osoby, to wtedy w zasobach Arolsen Archives można szukać informacji w tych kartotekach. Ponieważ jednak numery więźniarskie często były przydzielane wielokrotnie, to należy zweryfikować także inne dane, takie jak data urodzenia, obywatelstwo i ewentualnie także zawód poszukiwanej osoby. Tylko na tej podstawie można być wtedy pewnym, że rzeczywiście odnaleziono odpowiednią kartę. W 2009 roku zakończono projekt digitalizacji, przeprowadzonym pod kierownictwem Fundacji Brandenburskie Miejsca Pamięci (Stiftung Brandenburgische Gedenkstätten), w ramach którego w przypadku 80 % kart udało się przyporządkować nazwiska więźniów. Odpowiednia baza danych jest dostępna online na stronie www.gedenkstaette-flossenbuerg.de.

  Pracując z kartami dziurkowanymi (kartami Holleritha) należy pamiętać, że na ich rewersie mogą znajdować się także dalsze adnotacje. Może to być np. dalsza część tabeli rozpoczętej na przedniej stronie (sposób przybycia, przeniesienie, numer więźniarski itd.). W ITS nie skopiowano jednak rewersów tych kart. Ponieważ ewidencja według systemu Holleritha została zakończona niedługo po jej wprowadzeniu do życia, to prawdopodobnie niewiele kart albo nawet żadne z nich, nie zostały zapisane na odwrotnej stronie.

  Jeśli mają Państwo dodatkowe informacje na temat tego lub innego dokumentu zaprezentowanego w e-Guide, będziemy bardzo wdzięczni za wszelkie uwagi skierowane na adres eguide@arolsen-archives.org. Regularnie uzupełniamy opisy dokumentów, a najlepsze efekty uzyskujemy łącząc naszą wiedzę.