Pytania i odpowiedzi

• Gdzie stosowano ten dokument i kto go sporządził?

  Do początku lat 40. ubiegłego wieku więźniowie obozów koncentracyjnych w większości nie musieli jeszcze pracować przy produkcji zbrojeniowej. Od roku 1942 nastąpiła tu zasadnicza zmiana – wojna wciąż trwała i gospodarce niemieckiej coraz bardziej brakowało siły roboczej. Narodowosocjalistyczne państwo zdecydowało więc o zatrudnianiu więźniów obozów koncentracyjnych w produkcji wojennej. Więźniowie ci pracowali najczęściej w katastrofalnych warunkach i wielu z nich umierało podczas pracy.

  Od marca 1942 roku za organizację siły roboczej w obozach koncentracyjnych odpowiadał Wydział III E, tzw. biuro ds. zatrudnień, a jako podzespół – wydział statystyki pracy. Kierownikowi biura ds. zatrudnień podlegał zazwyczaj jeden bądź kilku kierowników obozowej służby pracy SS, którzy wraz z pisarzami obozowymi tworzyli komanda robocze. Do biura ds. zatrudnień KL Buchenwald przydzielonych było początkowo od czterech do pięciu więźniów w funkcji pisarza. Ich liczba zwiększyła się do 74 wraz ze wzrostem liczby podobozów, którymi trzeba było zarządzać. Więźniowie ci prowadzili kartotekę zawodów, kartotekę nazwisk i kartotekę przydziału do pracy. Ponieważ w odróżnieniu od innych dokumentów nie istniały gotowe formularze kart przydziału do pracy, w poszczególnych obozach karty te różniły się swoim układem. Różnice występowały też w ramach jednego obozu. Na przykład w obozie koncentracyjnym Buchenwald karty przydziału do pracy mają różne barwy, ponieważ używano zawsze papieru, jaki w danej chwili był dostępny w magazynie.

• Kiedy używano tego dokumentu?

  Kartoteka przydziału do pracy w KL Buchenwald od 1942 roku obejmowała wszystkich zdolnych do pracy więźniów (mężczyzn), z których każdy posiadał jedną kartę. Więźniarki znalazły się w obszarze administracyjnym KL Buchenwald dopiero po przejęciu podobozów kobiecych we wrześniu 1944 roku. Różne podobozy, uprzednio należące do kompleksu obozowego Ravensbrück, od tego czasu podlegały organizacyjnie obozowi koncentracyjnemu Buchenwald. Rozpoczęto również wystawianie kart przydziału do pracy kobietom osadzonym w podobozach. Kartoteka przydziału do pracy była prowadzona w KL Buchenwald prawie do czasu wyzwolenia obozu – zarówno dla więźniów, jak i więźniarek obozu głównego oraz podobozów.

• Do czego służył ten dokument?

  W pierwszych latach funkcjonowania obozów koncentracyjnych, więźniowie pracowali zazwyczaj w komandach wewnątrzobozowych, np. w kuchni, administracji czy przy rozbudowie obozów. Od 1936/1937 roku nielicznych więźniów zatrudniano ponadto w nowo powstających zakładach SS, w obozach lub w ich bezpośrednim otoczeniu. Chodziło przede wszystkim o nękanie i zastraszanie więźniów, mniej o ich wyzysk gospodarczy. Zasadniczo zmieniło się to najpóźniej od wiosny 1942 roku. W październiku 1943 roku Oswald Pohl, który jako szef Głównego Urzędu Gospodarki i Administracji był główną osobą odpowiedzialną za przydziały do pracy więźniów obozów koncentracyjnych, napisał w tej sprawie do wszystkich komendantów obozów koncentracyjnych: „We wcześniejszych latach, w ramach ówczesnych zadań edukacyjnych, mogło być obojętne, czy więzień był w stanie wykonywać pożyteczną pracę, czy nie. Teraz jednak zdolność więźniów do pracy jest istotna”. (1.1.0.1/82062734/ITS Archiwum Cyfrowe, Arolsen Archives). Wielu niemieckim prywatnym przedsiębiorstwom coraz częściej brakowało siły roboczej, ponieważ wielu pracowników niemieckich zostało powołanych na front, a miliony cudzoziemskich robotników przymusowych, sprowadzonych do kraju od początku wojny, nie wystarczały do już zapewnienia ciągłości produkcji. W tym samym czasie państwo znacznie zwiększyło produkcję na potrzeby wojenne, na przykład w Zakładach Hermanna Göringa, dlatego także tam potrzeba było tysięcy pracowników. Coraz więcej firm przenosiło też swoją produkcję zbrojeniową do tuneli i sztolni, aby ją chronić przed nalotami. Więźniowie obozów koncentracyjnych musieli pracować najpierw na tamtejszych placach budowy, a następnie przy produkcji. Zwłaszcza podczas prac budowlanych ich szanse na przeżycie były niewielkie z powodu panujących tam katastrofalnych warunków.

  SS i firmy zbrojeniowe utworzyły od 1942 roku setki podobozów przy fabrykach i miejscach budowy. W tym samym czasie rosła produkcja zbrojeniowa w obozach i ich bezpośrednim otoczeniu, gdzie zatrudniano więźniów w licznych komandach zewnętrznych. W badaniach zakłada się istnienie nawet tysiąca podobozów i komand zewnętrznych, między którymi przewożono więźniów tam i z powrotem. W połowie stycznia 1945 roku zatrudniano w ten sposób do robót przymusowych ok. 714 tysięcy więźniów obozów koncentracyjnych, co – według różnych szacunków – stanowiło od 60 do 80 procent wszystkich więźniów.

  Od marca 1942 roku podmiotem odpowiedzialnym za zatrudnienie wszystkich więźniów obozów koncentracyjnych oraz za kontakty gospodarcze obozów z niemieckimi przedsiębiorstwami był Urząd D Wirtschafts-Verwaltungshauptamt WVHA (Głównego Urzędu Gospodarki i Administracji). Do maksymalnego wykorzystania siły roboczej więźniów istotna była znajomość ich szczególnych umiejętności językowych lub zawodowych. W obozach koncentracyjnych konieczna też była możliwość szybkiego ustalania, w którym komandzie lub podobozie znajduje się dany więzień. Dlatego też w biurach ds. zatrudnień poszczególnych obozów koncentracyjnych, prowadzono różne kartoteki. Oprócz kartoteki zawodów i kartoteki nazwisk więźniowie byli indywidualnie rejestrowani w kartotece przydziału do pracy. Na zachowanych w Arolsen Archives kartach przydziału do pracy z KL Buchenwald oprócz zawodu odnotowywano przede wszystkim komando lub podobóz, w którym zatrudniono więźnia lub więźniarkę. Niestety, dziś już nie wiadomo, jak dokładnie działała ta kartoteka, tzn. czy służyła do bezpośredniego tworzenia komand, czy też tylko do administrowania nimi.

• Ile jest dostępnych tego typu dokumentów?

  Kartoteki przydziałów do pracy prowadzono we wszystkich dużych obozach. W Arolsen Archives zachowały się jednak wyłącznie kartoteki z pojedynczych obozów koncentracyjnych. Większość zachowanych kart przydziału do pracy została założona w KL Buchenwald. Nie można jeszcze dokładnie określić, ile jest tych kart, ponieważ są one rozmieszczone w różnych kopertach na indywidualne dokumenty.

• Na co należy zwrócić uwagę w przypadku tego dokumentu?

  Warunki życia i pracy zależały w dużej mierze od komanda roboczego lub podobozu, w którym zatrudniony był więzień. Dlatego ważne jest, aby na karcie przydziału do pracy rozszyfrować numer komanda lub widniejący w tym samym miejscu skrót nazwy podobozu. Zestawienie komand obozu KL Buchenwald i ich numerów z roku 1943 znajdą Państwo tutaj. Te dane na karcie przydziału do pracy informują, czy dany więzień został na przykład przydzielony do pracy w kancelarii obozu bądź do kuchni, gdzie przebywał w ciągu dnia w ogrzewanym pomieszczeniu, czy też musiał wykonywać ciężką pracę fizyczną w podobozie przemysłu zbrojeniowego, gdzie był pozbawiony ochrony i narażony na działanie czynników atmosferycznych. Wiele więźniarek osadzonych w podobozach KL Buchenwald miało również styczność z niebezpiecznymi substancjami chemicznymi, które szkodziły ich zdrowiu. Tak więc przydziały do komand roboczych czy podobozów zawsze decydowały również o szansach przeżycia więźnia.

  Przyglądając się kartom przydziału do pracy, można łatwo zauważyć, że w KL Buchenwald wypełniano je ołówkiem. Było to konieczne, ponieważ komanda lub dane dotyczące przeniesienia więźnia mogły podlegać częstym zmianom. Dlatego dziś niektóre karty są trudne do odczytania i jedynie można rozpoznać na nich numer więźniarski, który w Buchenwaldzie był stemplowany.

  Należy również zauważyć, że w ITS często używano określeń „karta przydziału do pracy” lub „karta pracy”, chociaż chodziło o różne kartoteki. W Arolsen Archives zachowały się więc np. karty z KL Mittelbau-Dora oraz karty z kolejnej kartoteki KL Buchenwald, które ogólnie nazywano kartami pracy. Należy jeszcze dokładniej zbadać, jaki jest związek pomiędzy tymi kartami a kartami przydziału do pracy KL Buchenwald.

  Jeśli mają Państwo dodatkowe informacje na temat tego lub innego dokumentu zaprezentowanego w e-Guide, będziemy bardzo wdzięczni za wszelkie uwagi skierowane na adres eguide@arolsen-archives.org. Regularnie uzupełniamy opisy dokumentów, a najlepsze efekty uzyskujemy łącząc naszą wiedzę.