Pytania i odpowiedzi

• Gdzie stosowano ten dokument i kto go sporządził?

  Magazyn mienia więźniarskiego był odpowiedzialny nie tylko za zarządzanie odzieżą, ale również za przechowywanie pieniędzy. Więźniowie w obozach koncentracyjnych mogli oficjalnie dysponować pieniędzmi w trzech przypadkach: jeżeli oddali je (do depozytu) po przybyciu do obozu, albo otrzymywali przekazami pocztowymi od rodziny. Ponadto od maja 1943 roku wybranym więźniom wypłacano premie jako zachętę do pracy.

  Wpłatami i wypłatami pieniędzy zarządzali SS-mani oraz nadzorczynie SS, zatrudnieni w administracji obozu ds. zarządzania finansami więźniów, komórki działającej w ramach magazynu mienia więźniarskiego. Zgodnie z przepisem z 1940 roku, takich prac nie mogli wykonywać więźniowie funkcyjni. Wiadomo jednak, że w obozie koncentracyjnym w Dachau była mała grupa więźniów funkcyjnych, która zajmowała się prowadzeniem kart rozliczeniowych.

  Dokonywane wpłaty i wypłaty musiały być potwierdzone na karcie rozliczeniowej podpisem więźnia. Jeśli po przeniesieniu więźnia przyszły pieniądze z poprzedniego obozu, to odnotowywano to również na tej karcie. Alfabetycznie ułożoną kartotekę prowadzono w administracji obozu ds. zarządzania finansami więźniów. W przeciwieństwie do innych dokumentów, na przykład karty personalnej więźnia, kolor karty rozliczeniowej – z wyjątkiem jej pomarańczowej wersji – prawie się nie zmienia.

• Kiedy używano tego dokumentu?

  Kart rozliczeniowych używano w obozach koncentracyjnych niemal od początku. Na przykład zachowały się karty z KL Buchenwald z 1937 roku, na których obóz jest jeszcze oznaczony jako „Obóz koncentracyjny Ettersberg”. Kart rozliczeniowych używano jednak już wcześniej w obozie koncentracyjnym Esterwegen, który został zamknięty w roku 1936. Podobnie jak w przypadku kart rzeczy osobistych więźnia, administracja SS, stosując karty rozliczeniowe, wykorzystała system działający w niemieckich więzieniach jeszcze przed rokiem 1933.

  Już te pierwsze karty były podobne do później używanych, jednolitych blankietów, wykonywanych w drukarni obozowej KL Auschwitz i rozprowadzanych do innych obozów koncentracyjnych. Te karty, drukowane od ok. 1942 roku, można rozpoznać po numerze dokumentu znajdującym się na lewym dolnym brzegu: Po skrócie KL/ następuje liczba oraz podany jest miesiąc i rok oddania do druku. Druki formularzy regularnie aktualizowano i nadawano im nowy numer zamówienia. Nakład kart rozliczeniowych wynosił do 300 000 egzemplarzy.

• Do czego służył ten dokument?

  W zarządzeniu, wydanym przez inspekcję obozów koncentracyjnych w czerwcu 1940 roku, szczegółowo opisano sposób korzystania z karty rozliczeniowej: „Na tej karcie należy odnotowywać każdą wpłatę, a właściciel konta musi potwierdzić zgodność wpisu. Również w przypadku wypłat uprawniony odbiorca musi otrzymaną kwotę. […] Jeżeli odbiorca nie potrafi pisać, to kwituje odbiór trzema krzyżykami, a następnie ten rodzaj podpisu musi zostać uwierzytelniony przez 2 bezstronne osoby”.

  To, ile pieniędzy więzień mógł otrzymać w obozie, zależało od jego narodowości: niemieccy więźniowie mogli otrzymywać pieniądze bez ograniczeń, więźniowie innych narodowości mieli prawo do otrzymania 15,- marek rzeszowych (RM) dwa razy w miesiącu. Pieniądze można było podejmować w określone dni, w odstępach od dwóch do czterech tygodni. W tym celu każdy blok musiał uprzednio zgłosić swoje zapotrzebowanie, aby administracja obozu ds. zarządzania finansami więźniów mogła zamówić potrzebną kwotę w miejscowym banku lub kasie oszczędnościowej. Także i tutaj istniały różne regulacje dotyczące sum, jakie wolno było podejmować. Część pieniędzy wypłacano w tzw. walucie obozowej, z której można było korzystać tylko w obozie, co miało utrudniać ucieczki z obozu. Zakaz wypłacania pieniędzy stosowano wobec więźniów jako karę.

  W obozach pieniądze można było wykorzystać w kantynie obozowej, gdzie sprzedawano między innymi papierosy i żywność, lub wydawać je na żywność kupowaną na tzw. „czarnym rynku”. Ponieważ przez długi okres czasu więźniowie nie mogli otrzymywać paczek żywnościowych, była to jedyna możliwość na zdobycie dodatkowego wyżywienia. Ponadto pieniądze służyły w obozie jako łapówka, dzięki której można było sobie zapewnić lepsze traktowanie przez blokowych lub kapo. Zwłaszcza więźniowie polityczni wspominają, że czasami odbywały się zbiórki pieniędzy na darowizny dla więźniów, którzy nie otrzymywali żadnych przekazów.

• Ile jest dostępnych tego typu dokumentów?

  Ludwig Göhring, więzień funkcyjny w administracji finansowej obozu koncentracyjnego Dachau, wspomina, że „dla każdego nowo przybyłego więźnia [zakładano kartę rozliczeniową] niezależnie od tego, czy miał przy sobie pieniądze, czy też nie” (Ludwig Göhring: Dachau, Flossenbürg, Neuengamme. Eine antifaschistische Biographie, Köln 1999, s. 208). Nie zachowały się jednak karty rozliczeniowe wszystkich więźniów. W porównaniu z innymi kartami obozowymi jest ich w Arolsen Archives rzeczywiście niewiele. Wykaz z roku 1951 wymienia – w przybliżeniu – 2100 kart rozliczeniowych z obozu koncentracyjnego Dachau, które w tym okresie znajdowały się w zasobach ITS. Niewielka liczba zachowanych kart wynika także z tego, że niepotrzebne karty rozliczeniowe często wykorzystywano ponownie, żeby oszczędzać papier. Na przykład w obozie koncentracyjnym Buchenwald na niepotrzebnych już kartach rozliczeniowych, prowadzono w podobozach kartotekę numerową więźniarek. Pisarze obozowi cięli karty, żeby ponownie wykorzystać ich rewersy.

• Na co należy zwrócić uwagę w przypadku tego dokumentu?

  Na kartach rozliczeniowych nie notowano – poza wyjątkami – kto był nadawcą danej kwoty pieniędzy. Rzuca się w oczy fakt, że tylko na niewielu kartach są odnotowane informacje dotyczące kolejnych obozów, w których przebywała dana osoba. W pojedynczych przypadkach podany jest jednak obóz, z którego wpływały przekazy pieniężne. Oznacza to, że więzień został stamtąd przeniesiony.

  Karty rozliczeniowe nie mogą przesłaniać faktu, że większość więźniów w obozie nie posiadała żadnych pieniędzy. Historyk i Ocalały Eugen Kogon ocenia z perspektywy czasu, że w KL Buchenwald zaledwie jedna trzecia więźniów otrzymywała przekazy pieniężne. A jeśli nawet więźniowie posiadali pieniądze, to i tak nie zawsze mogli za nie kupić żywność w obozie. W kantynach obozowych, w których więźniowie mogli wydawać pieniądze, czasami w ogóle niczego nie było albo bardzo drogo sprzedawano już częściowo zepsutą lub przeterminowaną żywność. Rzadko można było zaopatrzyć się tam w zaspokajające głód produkty. Eugen Kogon wspomina ponadto, że od wybuchu wojny oferta kantyn stale się pogarszała. Liczba wizyt w kantynach była też limitowana. Na przykład w obozie koncentracyjnym Dachau wolno było robić zakupy tylko raz w tygodniu.

  Jeśli mają Państwo dodatkowe informacje na temat tego lub innego dokumentu zaprezentowanego w e-Guide, będziemy bardzo wdzięczni za wszelkie uwagi skierowane na adres eguide@arolsen-archives.org. Regularnie uzupełniamy opisy dokumentów, a najlepsze efekty uzyskujemy łącząc naszą wiedzę.