Pytania i odpowiedzi

• Gdzie stosowano ten dokument i kto go sporządził?

  Podczas przybycia do obozu koncentracyjnego więźniowie – poza rejestracją, ogoleniem głowy i otrzymaniem ubrania obozowego – byli zabierani do magazynu mienia więźniarskiego, gdzie musieli oddać wszystko, co posiadali. Pojęcie „izby” używane w oficjalnej nazwie tego miejsca („Effektenkammer”) przywodziło na myśl niewielką przestrzeń, lecz skojarzenie to było bardzo mylące. W obozie koncentracyjnym Buchenwald na przykład magazyn mienia więźniarskiego, w którym przechowywano wszystkie rzeczy więźniów, był największym budynkiem w obozie.

  Nowo przybyłe do obozu osoby musiały oddać wszystkie wartościowe przedmioty i ubrania – tak zwane Effekten (przestarzale dla słowa mienie). Więźniowie funkcyjni zakładali dla każdej osoby kartę rzeczy osobistych, na której zapisywali, co miał przy sobie dany więzień lub więźniarka. Karty te były przechowywane w magazynie mienia więźniarskiego w porządku alfabetycznym. Jeśli więzień był przeniesiony do innego obozu, tam również zakładano mu nową kartę.

• Kiedy używano tego dokumentu?

  Karty rzeczy osobistych więźnia są dokumentami, których używano w każdym niemieckim więzieniu jeszcze przed 1933 rokiem. Naziści wzorując się na tym, wprowadzili je również w początkujących obozach koncentracyjnych w celu zarządzania przedmiotami, które więźniowie musieli oddać po przybyciu do obozu. Różne wersje kart rzeczy osobistych więźnia były wykorzystywane w obozach głównych przez cały okres między 1933 a 1945 rokiem. Karty mogły różnić się od siebie kolorem, co w czasie wojny było spowodowane przede wszystkim z narastającym brakiem papieru. Większość kart zachowana w zbiorach Arolsen Archives jest w odcieniu czerwieni, niektóre z nich są w tonacjach od żółtego do jasnobrązowego, rzadziej pojawiają się niebieskie. Mogły się również różnić od siebie nadrukowanymi na nich nazwami przedmiotów osobistych, które można było łatwo zaznaczać – takimi jak kapelusz, buty, spodnie, kołnierz lub ołówek.

• Do czego służył ten dokument?

  Karty rzeczy osobistych więźnia służyły do rejestrowania cywilnych rzeczy nowo przybyłych osób, którzy musieli je oddać w magazynie mienia więźniarskiego. Rzeczy osobiste więźniów były przechowywane w obozach koncentracyjnych tak samo jak w więzieniach – miały być zwracane w dniu zwolnienia z obozu. Przed wybuchem II wojny światowej w normalnym przypadku więzień otrzymywał z powrotem należące do niego wartościowe przedmioty, takie jak zegarki, pióra, dokumenty, zdjęcia czy ubranie. Jeśli więzień zmarł w obozie, administracja wysyłała jego rzeczy osobiste do rodziny.

  Gdy więźnia przenoszono z jednego obozu do drugiego, to jego rzeczy osobiste przesyłano w ślad za nim. Tak działo się już przed rozpoczęciem wojny, ale niekiedy także później. W zbiorach Arolsen Archives zachowały się liczne pisma administracji różnych obozów koncentracyjnych, w których pojawiają się pytania o nieprzesłane rzeczy osobiste więźniów. Zdarzało się również tak, że SS od razu wysyłała worki z rzeczami osobistymi, jeżeli ich właściciele byli przenoszeni do innego obozu lub że przedmioty dosyłano w późniejszym terminie. Rzeczy osobiste mogły jednak zostać również oficjalnie „zlikwidowane” – jak określali to naziści. To oznaczało, że ubranie osób zmarłych lub przeniesionych w inne miejsce nie było dosyłane, tylko dezynfekowane i prane w celu wydania ich nowym więźniom.

  W ostatnich latach wojny SS miała jednak bardzo zróżnicowane podejście do mienia więźniów. Większość rzeczy była „odzyskiwana”, to znaczy przedmioty wartościowe konfiskowano i sprzedawano. Więźniom nie zwracano już tych rzeczy, kiedy byli przenoszeni lub zwalniani z obozu. Ten wyzysk gospodarczy stanowił element polityki narodowych socjalistów i ubrania więźniów często przkazywano niemieckiej Ludowej Opiece Społecznej (Volkswohlfahrt) i Pomocy Zimowej (Winterhilfswerk) lub służyły one – jak już wspomniano – jako strój więźniarski dla osób przybywających do obozu. Część wartościowych przedmiotów trafiała również na czarny rynek lub była wymieniana na żywność. Wielu byłych więźniów relacjonuje, że strażniczki lub SS-mani, a także skorumpowani kapo i więźniowie funkcyjni wzbogacali się na tych przedmiotach.

  Podejście do rzeczy osobistych nie tylko zmieniało się wraz z upływem wojny, ale zależało również od narodowości więźniów. Jeśli zmarł więzień pochodzący z Niemiec lub Europy Zachodniej, wtedy należało poinformować jednostkę, która skierowała go do obozu, a ta z kolei miała za zadanie znaleźć na miejscu jego rodzinę, aby administracja obozu koncentracyjnego mogła zwrócić jego depozyt. Najpóźniej od 1942 roku regulacja ta nie obejmowała więźniów polskich, żydowskich i radzieckich, ich rzeczy osobiste były konfiskowane przez SS na rzecz Rzeszy Niemieckiej. Rozporządzeniem Głównego Urzędu Gospodarczo-Administracyjnego z dnia 11 listopada 1944 roku ustalono ostatecznie, że rzeczy osobiste tych więźniów nie powinny już być zwracane. Założone dla nich karty rzeczy osobistych mają odpowiednią pieczątkę.

  W zbiorach Arolsen Archives zachowały się rzeczy osobiste ok. 3000 więźniów, głównie z obozów koncentracyjnych Neuengamme i Dachau. Na szczególną uwagę zasługuje to, że znane są nazwiska wielu właścicieli. Dlatego w 2016 roku rozpoczęto kampanię  #StolenMemory, w ramach której poszukuje się członków rodzin. Przekazuje się im zegarki, zdjęcia, obrączki i inne rzeczy osobiste, należące niegdyś do ich krewnych.

• Ile jest dostępnych tego typu dokumentów?

  Karty rzeczy osobistych więźnia „Effektenkarte” to dosyć często występujący dokument, który wystawiano dla większości więźniów w obozach koncentracyjnych. Były one również zakładane dla tych osób, które w dniu przyjęcia do obozu niczego przy sobie już nie miały. W takich wypadkach wpisywano tylko dane personalne, karta pozostawała pusta lub wbijano na niej pieczątkę „keine Effekten übersandt” (nie przesłano żadnych rzeczy osobistych). Nie można stwierdzić, ile dokładnie jest tych kart rzeczy osobistych w Arolsen Archives. Lista z 1951 roku wymienia – w skali ogólnej – 110 000 kart rzeczy osobistych z obozu koncentracyjnego Buchenwald i prawie 700 z obozu koncentracyjnego Niederhagen-Wewelsburg.

• Na co należy zwrócić uwagę w przypadku tego dokumentu?

  Z kart rzeczy osobistych można rozpoznać, jak długo więzień przebywał już w obozach. Jeśli ktoś trafiał do obozu koncentracyjnego po raz pierwszy, wyliczano jeszcze różne przedmioty użytku codziennego, które więzień miał przy sobie w chwili aresztowania. Więźniowie, którzy przeszli już przez kilka obozów, nie mieli przy sobie już żadnych rzeczy, które mogliby oddać. Dlatego rubryka „Oddane podczas przyjęcia”, szczególnie w późniejszych latach wojny, na wielu kartach była zupełnie pusta.

  Nie wolno także zapominać, że dla tych wszystkich zamordowanych w obozach zagłady bez rejestracji, nie wypełniano żadnych kart rzeczy osobistych. Ich własność zabierano bezpośrednio w dniu przybycia.

  Jeśli mają Państwo dodatkowe informacje na temat tego lub innego dokumentu zaprezentowanego w e-Guide, będziemy bardzo wdzięczni za wszelkie uwagi skierowane na adres eguide@arolsen-archives.org. Regularnie uzupełniamy opisy dokumentów, a najlepsze efekty uzyskujemy łącząc wspólną wiedzę.