Pytania i odpowiedzi

• Gdzie stosowano ten dokument i kto go sporządził?

  Po pokonaniu pieszo siedmiu kilometrów od stacji kolejowej do obozu koncentracyjnego Mauthausen, nowo przybyli więźniowie przechodzili przez różne miejsca rejestracji. Oprócz wydziału politycznego, biura przydziału do pracy oraz szpitala obozowego, najważniejsze informacje osobowe rejestrowano także w kancelarii, na potrzeby prowadzonej tam kartoteki.

  Pisarze obozowi prowadzili w szrajbsztubie kartotekę mężczyzn i kobiet osadzonych w KL Mauthausen oraz w zarządzanych stamtąd podobozach. Na jej potrzeby zapisywali na papierowych kartach, według ustalonego wzoru, wszystkie ważne informacje na temat osadzonych.

• Kiedy używano tego dokumentu?

  Można założyć, że sporządzanie kart przez kancelarię obozu koncentracyjnego Mauthausen rozpoczęto co najmniej od 1941 roku i prowadzono je tam do wyzwolenia obozu w 1945 roku. Przykładowo dla węgierskiej Żydówki Roszi Einhorn wystawiono taką kartę jeszcze w dniu 5 kwietnia 1945 roku, czyli w dzień jej przyjazdu z obozu koncentracyjnego Mittelbau-Dora, a więc na cztery tygodnie przed wyzwoleniem Mauthausen.

• Do czego służył ten dokument?

  Karty sporządzane przez kancelarię wykorzystywano w poszczególnych obozach koncentracyjnych do opracowywania statystyk dotyczących więźniów. Jednym z zadań kancelarii było meldowanie zarówno o ogólnej liczbie (raport o stanie liczebnym), jak i o poszczególnych grupach więźniów. O kluczowym znaczeniu tej kartoteki świadczy instrukcja dla pisarza obozowego KZ Mauthausen z 1941 roku na temat „rewizji kartoteki wzgl. dokonywania w niej zmian” napisano tam: „Jest to jedna z najważniejszych prac, ponieważ kartoteka stanowi podstawę sprawnego i uporządkowanego rozpatrywania wszystkich pojawiających się kwestii, pytań i uwag. Należy niezwykle skrupulatnie pracować nad jej aktualizacją”. (KZ-Gedenkstätte Mauthausen, F/17/01, s. 1)

  Szczególną cechą kart sporządzonych przez kancelarię obozu Mauthausen jest brak informacji o tym, z jakiego obozu więzień został przeniesiony i w którym bloku obozu w Mauthausen lub jednego z podobozów go umieszczono. Nie odnotowywano też komand roboczych, jak to miało miejsce w KL Buchenwald ani przeniesień do innych obozów, w odróżnieniu od kart sporządzanych w kancelarii obozu koncentracyjnego KL Dachau. Zamiast tego pisarze obozowi w Mauthausen zapisywali te informacje w różnych księgach rejestracji przyjęć, prowadzonych m.in. w wydziale politycznym i w placówce pocztowej. Poza tym w KL Mauthausen funkcjonowała również szczegółowa kartoteka blokowa, na kartach której, oprócz numeru bloku, można było zapisywać inne informacje. Wprawdzie istnieją pojedyncze karty sporządzone przez kancelarię, na których wymieniona jest nawet funkcja więźnia w obozie, ale wyjątki te tylko potwierdzają regułę. Zasadniczo na sporządzanych przez kancelarię kartach więźniów (mężczyzn) pisarze obozowi dokonywali bardzo niewielu odręcznych uzupełnień i aktualizacji.

  Inaczej było w przypadku sporządzanych przez szrajbsztubę kart więźniarek. Kobiety trafiały do systemu obozu koncentracyjnego Mauthausen dopiero w ostatnich latach wojny. Od września 1944 roku umieszczane były przede wszystkim w podobozach, zarządzanych wcześniej z obozu koncentracyjnego Ravensbrück, gdzie zmuszano je do pracy przy produkcji zbrojeniowej. Większość więźniarek trafiła do bardzo przepełnionego już wtedy obozu głównego w wyniku ewakuacji oraz „marszów śmierci” z ewakuowanych obozów koncentracyjnych, takich jak: Ravensbrück, Auschwitz czy Groß-Rosen oraz byłych podobozów KL Flossenbürg. Co istotne, nie wszystkie z ok. 10 tysięcy kobiet, które przeszły przez Mauthausen lub jeden z jego podobozów, zostały zarejestrowane. Wielu transportów nie rejestrowano w ogóle, szczególnie jeśli w krótkim czasie kobiety były deportowane gdzieś dalej. Do dziś zachowało się ok. trzech tysięcy kart więźniarek sporządzonych przez kancelarię. Opierają się one na strukturze kart mężczyzn, które już prowadzono w kancelarii KL Mauthausen, na kartach kobiet brakuje jednak rubryk przed danymi osobowymi. Zamiast pozycji „zawód”, „wyznanie” czy „dzieci” od razu wpisywano informacje o danej osobie. Na niektórych kartach więźniarek można znaleźć pojedyncze odręczne adnotacje, na przykład dotyczące przeniesień do obozu koncentracyjnego Bergen-Belsen. Zdarzają się również karty więźniarek z odręcznie dopisanym skrótem „Entl.”, oznaczającym zwolnienie. Na krótko przed zakończeniem wojny rzeczywiście często dochodziło do mniejszych i większych zwolnień. Na przykład w kwietniu 1945 roku, w ramach akcji pomocowej Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, zwolniono 750 kobiet i 600 mężczyzn. Dopisek „Entl.” pochodzi więc jeszcze z czasu przed wyzwoleniem KL Mauthausen.

• Ile jest dostępnych tego typu dokumentów?

  W Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau zachowało się łącznie ok. 60 tysięcy oryginalnych kart sporządzonych przez kancelarię w KL Mauthausen. W obozie koncentracyjnym Mauthausen i zarządzanych przez niego podobozach przebywało łącznie niemal 190 tysięcy więźniów, co oznacza, że zachowały się karty nie wszystkich więźniów. Próbki losowe wskazują, że zachowały się przede wszystkim karty 65 tysięcy więźniów, którzy zostali uwolnieni w KL Mauthausen w maju 1945 roku. Do tej pory w ramach kwerend nie odnaleziono żadnych kart więźniów, którzy zmarli wcześniej w samym obozie. Ok. trzech tysięcy zachowanych kart sporządzonych przez kancelarię dotyczy więźniarek. Arolsen Archives przechowuje wszystkie karty w formie kopii lub reprodukcji z mikrofilmu.

• Na co należy zwrócić uwagę w przypadku tego dokumentu?

  W odróżnieniu od Karty personalnej więźnia, na kartach sporządzanych przez kancelarię obozu nie podawano, w którym obozie zostały wystawione. W takich przypadkach może być pomocny numer zespołu archiwalnego przyporządkowany dokumentowi. Karty sporządzone przez kancelarię obozu koncentracyjnego Mauthausen można rozpoznać po numerze zbioru 1.1.26.

  Przeglądając karty sporządzone przez kancelarię obozu, łatwo odnieść wrażenie systematycznego prowadzenia rejestracji w obozach koncentracyjnych. W rzeczywistości jednak, po przybyciu licznych masowych transportów, rejestracja więźniów odbywała się w pośpiechu, często przy użyciu przemocy wobec więźniów i licznych obelg pod ich adresem. Ogólnie mówiąc, SS i Gestapo wykorzystywały procedurę przyjmowania jako okazję do demonstracji własnej siły. Stąd wspomnienia wielu więźniów o zniewagach, przemocy i szykanach podczas przyjmowania do obozu.

  Jeśli mają Państwo dodatkowe informacje na temat tego lub innego dokumentu zaprezentowanego w e-Guide, będziemy bardzo wdzięczni za wszelkie uwagi skierowane na adres eguide@arolsen-archives.org. Regularnie uzupełniamy opisy dokumentów, a najlepsze efekty uzyskujemy łącząc naszą wiedzę.